Επίδαυρος

Αρχαία πόλη της Αργολίδας. Βρισκόταν στις ακτές του Σαρωνικού, κοντά στον σημερινό οικισμό Παλαιά Επίδαυρος. Η πόλη ήταν περίφημη στην αρχαιότητα, όχι τόσο για την ιστορική της σημασία όσο για το περίφημο Ιερό του Ασκληπιού που βρισκόταν κοντά της. Η E., που αναφέρεται ήδη από τον Όμηρο, έλαβε μέρος στους Περσικούς πολέμους και κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο υπήρξε σύμμαχος των Σπαρτιατών και ήρθε σε σύγκρουση με τους Αργείους, συμμάχους των Αθηναίων (Επιδαύριος πόλεμος)· περίπου το 243 π.Χ. η πόλη έγινε μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Ο Παυσανίας στα Κορινθιακά του (II 29, 1) αναφέρει διάφορα ιερά και μνημεία της πόλης (ναός Διονύσου, ναός Άρτεμης, ιερό Αφροδίτης, ιερό της Ήρας στο ακρωτήριο, ξόανο της Αθηνάς Κισσαίας στην Ακρόπολη), η θέση τους όμως δεν έχει εντοπιστεί ακόμα. Κοντά στον σύγχρονο οικισμό, στην αριστερή πλευρά του δρόμου που οδηγεί προς αυτόν, βρέθηκαν επτά θαλαμοειδείς τάφοι της μυκηναϊκής περιόδου. Σε απόσταση περίπου 9 χλμ. Ν της αρχαίας Ε., σε μια πεδιάδα τριγυρισμένη από βουνά –Τίτθιο στα Β, Κορυφαίο στα Ν και ΝΔ, Κυνόρτιο στα ΝΑ–, βρισκόταν το ιερό του Ασκληπιού με το πιο αξιόλογο Ασκληπιείο του αρχαίου κόσμου, όπου συνέρρεαν από διάφορα μέρη οι πιστοί για να γιατρευτούν με τη βοήθεια του θεού. Στην περιοχή αφθονούν οι πηγές και τα ρυάκια, των οποίων η παρουσία ήταν απαραίτητη για την άσκηση της λατρείας του Ασκληπιού. Για να ερμηνεύσουν οι Επιδαύριοι την εγκαθίδρυση της λατρείας του Ασκληπιού στον τόπο τους, τροποποίησαν τον αρχικό μύθο για τη γέννηση του θεού· κατά την παράδοση αυτή, η Κορωνίς ακολούθησε τον πατέρα της Φλεγύα στην Πελοπόννησο και γέννησε στην Ε. τον Ασκληπιό, γιο που είχε συλλάβει από τον Απόλλωνα. Ωστόσο, της λατρείας του Ασκληπιού φαίνεται ότι προηγείται, στον χώρο του ιερού, η λατρεία του Απόλλωνα Μαλεάτα, το ιερό του οποίου βρισκόταν στο Κυνόρτιο όρος, λίγο ψηλότερα από το θέατρο· στο ιερό αυτό υπήρχε ήδη από τα μέσα του 7ου αι. βωμός του Απόλλωνα, ενώ μόλις τον 6o αι. άρχισε να θεσπίζεται στους πρόποδες του Κυνορτίου η λατρεία του Ασκληπιού. Αλλά ο Απόλλων, αν και παραγκωνίστηκε από τον γιο του, δεν έπαψε ποτέ να τιμάται στο ιερό της Ε., το οποίο συχνά, μέχρι τους ύστερους χρόνους της αρχαιότητας, αποκαλείται ιερό του Απόλλωνα και του Ασκληπιού· στον βωμό του Απόλλωνα τελούσαν οι προσκυνητές την προκαταρκτική θυσία, την πρόθυση, αποδίδοντας τα πρωτεία στον αρχαιότερο θεό. Πολλές αναθηματικές επιγραφές τους ανέφεραν ταυτόχρονα Απόλλωνα και Ασκληπιό και ορισμένες θεραπείες αποδίδονταν και στους δύο θεούς. Ήδη κατά τον 5o αι. π.Χ. άκμαζε το ιερό της Ε. και τελούνταν στον χώρο του διάφορες θυσίες, εορτές και αγώνες· η μεγαλύτερη εορτή ήταν τα μεγάλα Ασκληπιεία, που γιορτάζονταν κάθε τέσσερα χρόνια, εννέα μέρες μετά τα Ίσθμια. Τον 4o αι. η λατρεία του Ασκληπιού στην Ε. γνώρισε θαυμαστή άνθηση και το ιερό απέκτησε πανελλήνια φήμη· στην εποχή αυτή ανήκουν τα περισσότερα και ωραιότερα οικοδομήματα του ιερού. Η ακμή του συνεχίστηκε και διήρκεσε καθ’ όλη τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων· ακόμα και μετά τη φοβερή λεηλασία του Σύλλα (86 π.Χ.) το ιερό δεν έχασε την αίγλη του: εξακολούθησε να προσελκύει προσκυνητές έως τους ύστατους χρόνους της αρχαιότητας. Αλλά το γνωστό διάταγμα του Θεοδοσίου έδωσε το οριστικό χτύπημα στη λατρεία του Ασκληπιού και ερήμωσε το ιερό, όπως και όλα τα άλλα κέντρα λατρείας στην αρχαία Ελλάδα. Δύο μεγάλοι σεισμοί που συντάραξαν την Πελοπόννησο (522, 551 μ.Χ.) ολοκλήρωσαν την καταστροφή. Ο επισκέπτης έμπαινε στο ιερό από μεγαλοπρεπή προπύλαια του 4ου αι. π.Χ. Κέντρο του ιερού ήταν ο ναός του Ασκληπιού, που χτίστηκε στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. (380-375), περίπτερος, δωρικού ρυθμού, με 6 κίονες στις στενές του πλευρές και 11 στις μακριές. Στον σηκό του ναού βρισκόταν το λαμπρό χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του Πάριου γλύπτη Θρασυμήδη, ο οποίος είχε κατασκευάσει και τη θαυμαστή για την τέχνη της θύρα του σηκού. Περίφημος ήταν ο γλυπτός διάκοσμος του ναού: στο ανατολικό αέτωμα εικονιζόταν η άλωση της Τροίας και στο δυτικό αμαζονομαχία· Νηρηίδες ή Αύρες έφιππες και Νίκες ήταν τα ακρωτήρια του ναού. Απέναντι σχεδόν από τον ναό βρίσκεται η Θόλος, ένα από τα κομψότερα κτίρια της αρχαιότητας, έργο του Πολύκλειτου του Νεότερου: το κυκλικό αυτό οικοδόμημα, που ανάγεται στο β’ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., διέθετε δύο κιονοστοιχίες (μία εξωτερική δωρική και μία εσωτερική κορινθιακή), σκεπασμένες με μία κωνική στέγη, την κορυφή της οποίας κοσμούσε ένα μαρμάρινο ανθέμιο· η είσοδός της βρισκόταν στην ανατολική της όψη και η θύρα της ήταν λαμπρά διακοσμημένη. Περίφημος ήταν ο γλυπτός (σίμες, φατνώματα, θύρα) και ο ζωγραφικός διάκοσμος της Θόλου: το εσωτερικό των τοίχων ήταν ζωγραφισμένο, πιθανόν με την εγκαυστική μέθοδο· ο Παυσανίας αναφέρει την παράσταση του Έρωτα που έπαιζε λύρα και της Μέθης που έπινε από μια γυάλινη φιάλη. Δεν είναι ακριβώς γνωστός ο προορισμός της Θόλου και έχουν γίνει πολλές εικασίες για την ερμηνεία της παράξενης διαρρύθμισης των τριών κυκλικών δακτυλίων που υπάρχουν στο υπόγειο τμήμα της· έχουν εκφραστεί οι απόψεις ότι ήταν τόπος θυσίας στις χθόνιες θεότητες –ο Ασκληπιός ανήκε στις χθόνιες θεότητες όπως δείχνει το σύμβολο του, το φίδι–, τάφος του Ασκληπιού, ένα είδος πρυτανείου για τους ιερείς, τους άρχοντες και τους επίσημους ξένους του ιερού, ακόμη και ότι εκτρέφονταν εκεί τα ιερά φίδια του θεού. Καμιά θετική απάντηση δεν μπορεί να δοθεί, καθώς κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν έχει αφήσει κάποια πληροφορία γι’ αυτή· μόνο μία επιγραφή την ονομάζει θυμέλη (που σημαίνει βωμός). Πάντως, η θέση της απέναντι από την είσοδο του ναού του Ασκληπιού δηλώνει τη μεγάλη σημασία που θα πρέπει να είχε στη λατρεία του θεού της ιατρικής. Άλλο κτίριο, σπουδαίο για την τελετουργία της θεραπείας των αρρώστων, είναι το ΆβατονΕγκοιμητήριον, που έχει διατηρηθεί με τη μορφή που προσέκτησε στους ελληνιστικούς χρόνους· ήταν ένα μεγάλο στενόμακρο (70,30 χ 9,50 μ.) οικοδόμημα από πωρόλιθο, μονώροφο στο ανατολικό του τμήμα και διώροφο στο δυτικό για να εξουδετερώνεται η υψομετρική διαφορά του εδάφους. Εκεί κοιμούνταν οι άρρωστοι μετά την προσφορά των θυσιών για να παρουσιαστεί στο όνειρό τους ο θεός και να τους υποδείξει τη θεραπεία που θα έπρεπε να ακολουθήσουν. Δύο μεγάλες επιγραφές που βρέθηκαν στις ανασκαφές δίνουν πλήθος πληροφορίες για αρκετές θεραπείες. Στο ιερό υπήρχαν και ναοί άλλων θεών: της Θέμιδος, της Αφροδίτης, της Άρτεμης (τέλη 4ου αι. π.Χ.). Τον 4o αι. π.Χ. επίσης κατασκευάστηκε και ο ξενώνκαταγώγιον της Ε., ένα τεράστιο διώροφο οικοδόμημα με τέσσερις τετράγωνες αυλές περιτριγυρισμένες με δωμάτια (160 στο σύνολό τους), όπου διέμεναν οι επισκέπτες του ιερού. Στον χώρο υπήρχαν επίσης μία παλαίστρα, ένα γυμνάσιο, ρωμαϊκά και ελληνικά λουτρά, ένα ρωμαϊκό ωδείο και ένα μεγάλο ορθογώνιου σχήματος στάδιο. Στη νότια μακριά πλευρά του σταδίου βρίσκονταν τα καθίσματα των Ελλανοδικών και των επισήμων, ενώ το υπόλοιπο τμήμα του ήταν γης χώμα, δεν ήταν δηλαδή καλυμμένο με μάρμαρο· αυτό ίσχυε μέχρι τα μέσα της ελληνιστικής περιόδου, οπότε κατασκευάστηκαν, με έξοδα των προσκυνητών, εδώλια και στις άλλες πλευρές του. Ένας υπόγειος θολωτός διάδρομος στη βόρεια πλευρά του σταδίου συνέδεε τον στίβο με τον χώρο του ιερού: από εκεί περνούσε η ιερή πομπή, που, ξεκινώντας από τον ναό του Ασκληπιού, έφτανε στο στάδιο για να κηρύξει την έναρξη των αγώνων, που καθιερώθηκαν το 480 π.Χ. και τελούνταν στα πλαίσια των Μεγάλων Ασκληπιείων. Στη δυτική πλαγιά του Κυνορτίου είναι χτισμένο το περίφημο θέατρο της Επιδαύρου, το πιο καλοδιατηρημένο αρχαίο ελληνικό θέατρο, έργο του Πολύκλειτου του Νεότερου. Το κοίλο του, που μπορούσε να περιλάβει 15.000-17.000 θεατές, χωρίζεται με έναν διάδρομο σε δύο διαζώματα· το κάτω διάζωμα –που κατασκευάστηκε τον 4o αι. π.Χ. – διέθετε 21 σειρές εδωλίων· αργότερα, προστέθηκε και το άνω διάζωμα με 34 σειρές εδωλίων. Κλίμακες σε ακτινοειδή διάταξη χωρίζουν τις βαθμίδες σε κερκίδες· 22 επάνω και 12 κάτω. Τα καθίσματα της πρώτης και της τελευταίας σειράς του κάτω διαζώματος και η πρώτη σειρά του επάνω διαζώματος είχαν τη μορφή θρόνου και ήταν οι διακεκριμένες θέσεις. Η ορχήστρα είναι κυκλική με διάμετρο 20,30 μ. Στο κέντρο της βρισκόταν η θυμέλη, της οποίας διατηρήθηκε η βάση. Μπροστά από την ορχήστρα υπήρχε η σκηνή, ένα κεντρικό κτίσμα, και δύο δωμάτια δεξιά και αριστερά, τα παρασκήνια: η σκηνή ήταν διώροφη και μπροστά της υπήρχε το προσκήνιο που ενωνόταν με αυτή μέσω τριών θυρών. Στα πλάγια, μεταξύ σκηνής και κοίλου, υπήρχαν οι δύο πάροδοι με μεγαλόπρεπα πρόπυλα. Σήμερα, αγνοείται ο ακριβής τρόπος θεραπείας των ασθενών στο ιερό της Επιδαύρου, όπου τον μεγαλύτερο ρόλο στην ίαση θεωρείται ότι έπαιζε η θαυματουργή επέμβαση του θεού. Η θεραπεία όμως φαίνεται πως δεν επιτυγχανόταν μόνο με την υποβολή που γεννούσε η πίστη· πραγματοποιούνταν και ορισμένες επεμβάσεις από τους ιερείς, όπως δείχνουν τα λεπτά χάλκινα χειρουργικά εργαλεία που βρέθηκαν, και χορηγούνταν στους αρρώστους διάφορα φάρμακα. Ορισμένες τελετουργικές πράξεις (θυσίες, καθαρμοί) ήταν επίσης απαραίτητες για τους προσκυνητές. Μια επιγραφή τοποθετημένη κοντά στην είσοδο του ιερού αξίωνε αγνότητα και αισθήματα ευλάβειας από τους πιστούς· κοντά στα Προπύλαια υπήρχε μια πηγή όπου τελούνταν καθαρμοί. Στο ιερό, εξάλλου, δεν επιτρεπόταν η είσοδος σε έγκυες, αιμορραγούσες ή βαριά άρρωστες γυναίκες. Γι’ αυτό, στα ρωμαϊκά χρόνια κάποιος συγκλητικός Αντωνίνος ίδρυσε έξω από το ιερό ένα κτίριο για τους βαριά άρρωστους, και ένα είδος μαιευτηρίου για τις ετοιμόγεννες γυναίκες· η θέση των κτιρίων αυτών δεν έχει ακόμα ανακαλυφθεί. Στα Β του ιερού βρέθηκαν τάφοι οι οποίοι προφανώς ανήκαν σε εκείνους που δεν κατόρθωσε να σώσει η θεϊκή βοήθεια. Στη δυτική πλευρά της χερσονήσου της Ε., δίπλα στη θάλασσα, βρίσκεται το Μικρό Θέατρο. Ονομάζεται έτσι για να ξεχωρίζει από το μεγάλο θέατρο που βρίσκεται στον χώρο του ιερού του Ασκληπιού. Χτίστηκε τον 4ο αι. π.Χ. και ήταν αφιερωμένο στον θεό Διόνυσο. Για πολλούς αιώνες έμεινε θαμμένο μέχρι το 1971, όποτε και ξεκίνησε η ανασκαφή του. Μετά την αποκατάσταση τμημάτων του μνημείου άνοιξε τις πύλες του στο κοινό. Στον χώρο του Μικρού Θεάτρου φιλοξενούνται μουσικές παραστάσεις κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Βραδιές μουσικής μυσταγωγίας στο Μικρό Θέατρο της Επιδαύρου (φωτ. ΑΠΕ). Η Θόλος της Επιδαύρου· η θέση της απέναντι από την είσοδο του ναού του Ασκληπιού υποδηλώνει τη μεγάλη σημασία που θα πρέπει να είχε στη λατρεία του θεού της ιατρικής. Κάθε καλοκαίρι στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου ανεβαίνουν παραστάσεις αρχαίου δράματος (φωτ. ΑΠΕ). Άποψη του περίφημου θεάτρου της Επιδαύρου· χτισμένο στη δυτική πλαγιά του Κυνορτίου όρους, είναι έργο του Πολύκλειτου του Νεότερου (4ος αι. π.Χ.). Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα διατηρημένα αρχαία ελληνικά θέατρα, στο οποίο εξακολουθούν να δίδονται θεατρικές παραστάσεις.